Arteixo alberga valiosas mostras románicas e de estilos posteriores que o permiten situarse como un dos poucos municipios de Galicias que conservan esta pegada patrimonial. Reflexo disto son as diferentes parroquias e igrexas que adornan a paisaxe.
Santuario de Nosa Señora de Pastoriza
De orixe románica pero actualmente é unha igrexa barroca, do século XVII, dunha soa nave e cun presbiterio que ten forma de ábsida semicircular románica, reminiscencia da antiga igrexa medieval sobre o solar onde se reconstruíu esta.
A igrexa de Santa María constitúe o “Santuario da virxe de Pastoriza”. A Virxe de Pastoriza áchase no centro do retablo. Na sancristía consérvanse curiosos cadros cos exvotos de moitos fieis polos milagres realizados pola Virxe, sobre todo no mar.
Alberga unha imaxe da Virxe que data do século XIII. Sobre unha porta tapiada do muro norte conserva un tímpano, ao parecer do século XIV, coa Virxe sentada co Neno. A imaxe da Virxe tan venerada é moi antiga. Primitivamente estaba sentada e a cabeza era distinta á que ten actualmente
Na fachada do actual Santuario salientan as imaxes de San Pedro, San Paulo e a Asunción da Nosa Señora sobre da porta. Nun lugar máis elevado están as imaxes de Santa Bárbara, San Xosé e San Xoán Bautista.
Un camiño conduce dende o Santuario de Pastoriza o Monte do Cruceiro onde hai unha imaxe, o “berce da Virxe” e un montón de pedras, lugar onde estivo agachada a Inmaculada. A tradición dicta que os romeiros dean tres voltas as pedras, despois pasan por debaixo das mesmas e bican a imaxe da Santa. Este lugar ten unhas espléndidas vistas e lendas coma a da “Silla do Rei”, unha pedra parecida a unha cadeira onde seica sentaba o rei suevo Rechiario para contemplar Suevos, a súa vila.
A orixe do santuario e a devoción a virxe de pastoriza están envoltos en infinidade de lendas e antigas tradicións como as que están recollidas nun libriño la leyenda de la pastoriza escrito por Emilia pardo bazan e publicado en coruña no 1887.
Celebracións: Nosa señora (15 agosto) e San Miguel (Setembro e Outubro)
Igrexa Santo Estevo de Morás
Na parroquia de Morás, atópase a Igrexa de Santo Estevo. Esta igrexa, segundo a inscrición existente no muro exterior foi construida no ano 1162, a mesma data que a da igrexa de Oseiro.
É un bo exemplo do románico rural de Arteixo. O exterior da ábsida, rectangular está resolto a maneira da escola compostelá. Ten dous arcos cegos tendidos entre os contrafortes en cada muro lateral. Baixo dous destes arcos ábrense dúas ventás abocinadas. Tanto o muro sur como os dous laterais da ábsida presentan baixo o aleiro unha boa e variada colección de canzorros dos máis variados motivos zoomórficos xeométricos.
A nave está cuberta con tellado a dúas augas mentres que o ingreso o presbiterio faise por medio dun arco triunfal apuntado apoaido en semicolumnas adosadas.
A bóveda da ábsida é tamén apuntada e ten dous arcos faxóns oxivais, que descansan sobre columnas semicirculares adosadas. Os capiteis, de gran tamño está decorados a base de motivos vexetais. A fachada, o muro norte e a sancristía son de factura posterior, concretamente do s. XVIII.
Celebracións: Santo Amaro dos vellos (Xaneiro) Santo Amaro dos mozos (Abril) Santa Mariña (18xullo) e Virxe dos Milagres (Novembro)
Igrexa de San Tirso de Oseiro
A primeira referencia documental de Oseiro aparece no ano 830. Esta igrexa, de estilo románico, (1161-64) posúe, entre os canzorros, un no cal se representa un cáliz con hostia que pode ser a representación máis antiga que se coñece do escudo de Galicia.
Conserva dúas inscricións históricas referentes á construción e consagración da mesma, unha da segunda metade do século XII, na fachada, e outra no interior da ábsida, de principios do XIII.
É dunha nave, cuberta de madeira, con ábsida rectangular agregado a un corpo de presbiterio cuberto de bóveda de canón semicircular, sobre dous arcos da mesma directriz, apoiados sobre semicolumnas arrimadas. Os contrafortes do exterior da ábsida únense en arcos semicirculares e no fondo da mesma atópase unha xanela cega.
No adro hai dous sarcófagos, un antropoide e o outro cunha interesante cuberta das chamadas de “estola”, con curiosos relevos.
Celebracións: A Candelaria ( 2 Febreiro) San Brais (Febreiro) San Roque (domingo anterior a mércores de cinza) e a Virxe da Luz (segunda fin de semana de Xullo)
